Θ. Στεφανίδου Τιβερίου: Αίνιγμα, η κεφαλή της Σφίγγας

Τροφή για ποικίλα σενάρια δίνει η ανεύρεση της κεφαλής της Σφίγγας στον τύμβο Καστά. Πού προσδιορίζεται χρονολογικά το νέο εύρημα, ποιες είναι οι πιθανότερες αιτίες μετακίνησής του εντός του τάφου

Βροχή ερωτηματικών και νέο μπαράζ θεωριών και εκτιμήσεων προκαλεί στις τάξεις των αρχαιολόγων, η αποκάλυψη της κεφαλής της Σφίγγας εντός των επιχώσεων του τρίτου θαλάμου (τέταρτος χώρος, περιλαμβανομένης της εισόδου με τις σκάλες), στον τάφο του λόφου Καστά, στην Αμφίπολη.

Οι ειδικοί μιλούν για σημαντικό εύρημα, υψηλής καλλιτεχνικής αξίας που παράλληλα «δίνει» στοιχεία χρονολόγησής του. Η καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ κυρία Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου, μιλώντας στην εφημερίδα το «Βήμα», κάνει ένα βήμα παραπέρα προσδιορίζοντάς το στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και συγκεκριμένα μετά το 330 και ως το 320 π.Χ.

Το ερώτημα που μένει μετέωρο, ωστόσο, και δημιουργεί έναν ακόμα γρίφο προς επίλυση είναι πώς το κεφάλι βρέθηκε σχεδόν 23 μέτρα μακρύτερα από την είσοδο, πολύ πίσω από τον κορμό της σφίγγας επί της οποίας ήταν ένθετο.

«Είναι ένα μυστήριο. Προφανώς μετακινήθηκε από ανθρώπινο χέρι», τόνισε η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου και εξήγησε:

«Δεν ήταν εύκολο να πεταχτεί από μόνο του τόσο βαθιά στο εσωτερικό του τάφου. Μόνο σε σεισμούς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο, αλλά τότε καταρρέουν τοίχοι και υπάρχουν άλλες φθορές, ενώ εδώ υπάρχουν κλειστοί χώροι».

«Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν έχει σημαντική φθορά το κεφάλι της Σφίγγας. Μόνο η μύτη και τα χείλη είναι σπασμένα, συνήθη σημεία που φθείρονται με την πτώση των κεφαλών στο έδαφος», προσθέτει η καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας.

Όλοι αναμένουν από τους ανασκαφείς να δώσουν τη δική τους εξήγηση με βάση τα στοιχεία που έχουν συλλέξει και τις εκτιμήσεις τους από την πορεία του ανασκαφικού έργου. Άλλωστε μένει να φανεί αν θα βρεθεί και το δεύτερο κεφάλι σφίγγας που λείπει.

Το μαρμάρινο κεφάλι, ύψους 60 εκατοστών που εντοπίστηκε σε βάθος μόλις 15 εκατοστών από την επιφάνεια του κατωφλίου πίσω από τη σπασμένη θύρα στον τρίτο θάλαμο, ταυτίζεται και αποδίδεται στον κορμό της ανατολικής Σφίγγας, όπου ήταν ένθετο.

«Στρέφεται προς την είσοδο και φέρει πόλο. Στο κάτω μέρος του λαιμού σώζεται ακέραιη η διατομή της έδρασης στο σημείο ένθεσης στον κορμό της» σημειώνεται στην ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού που βγήκε εκτάκτως το βράδυ της Τρίτης, με την προσέγγιση της επικεφαλής της ανασκαφής, Κατερίνας Περιστέρη, να αναμένεται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Αξίζει να σημειωθεί ωστόσο ότι τον περασμένο Αύγουστο, σε ερώτηση του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων (ΑΠΕ) εάν έχουν βρεθεί τα κεφάλια των σφιγγών, η αρχαιολόγος απάντησε αρνητικά, διευκρινίζοντας ότι «τα κεφάλια είναι ένθετα, άρα το πιθανότερο είναι να βρίσκονται πίσω».

Η εκδοχή του σεισμού και της... αυτοπροστασίας

Το βέβαιο είναι ότι η αποκάλυψη του μαρμάρινου κεφαλιού της σφίγγας δίνει τροφή για ποικίλα σενάρια. Φτάνουν ως τη συμβολική τοποθέτηση πίσω από τη θύρα των κεφαλών, ώστε να λειτουργήσουν «αποτρεπτικά» για τους ιερόσυλους (αποτροπαϊκός χαρακτήρας συμβολισμού) ή ακόμα και την εσκεμμένη αφαίρεσή τους από τους κατασκευαστές του μνημείου έπειτα από απόπειρα τυμβωρυχίας, για να δώσουν την εντύπωση στους επόμενους τυμβωρύχους ότι ο τάφος έχει συληθεί από... προηγούμενους.

Όμως, σε αυτές τις περιπτώσεις αναζητείται μια πειστική απάντηση και για το πώς βρέθηκαν θραύσματα από τα φτερά των σφιγγών στις επιχωματώσεις τόσο στην είσοδο όσο και στον τρίτο θάλαμο, όπου εντοπίστηκε το κεφάλι της σφίγγας.

Η εκδοχή του σεισμού θα μπορούσε να έχει έρεισμα, αλλά η απόσταση είναι μεγάλη για να κυλήσει το κεφάλι χωρίς να έχει έντονα στοιχεία καταστροφής.

Σπουδαίο καλλιτεχνικό έργο η κεφαλή

«Η επιφάνεια του κεφαλιού της σφίγγας είναι πολύ καλά διατηρημένη. Είναι μια ιδεαλιστική κεφαλή, μια γυναικεία μορφή με όλα τα χαρακτηριστικά που είχαν οι παραστάσεις των γυναικείων κεφαλών στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και ιδιαίτερα στην πραξιτέλεια και μεταπραξιτέλεια τέχνη», επισημαίνει η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου.

Όπως περιγράφει, το σχήμα του προσώπου αλλά και τα μαλλιά που χωρίζονται στη μέση, δένονται με μια ταινία και κατευθύνονται προς τα πίσω με κυματισμούς· όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά που μας οδηγούν σε αυτό τον καλλιτεχνικό κύκλο. Το πίσω μέρος των μαλλιών πέφτει ελεύθερα και φέρεται στη μία μόνο πλευρά λόγω της στροφής που έχει το κεφάλι.

Μάλιστα, η κ. Στεφανίδου-Τιβερίου διαπιστώνει μια καινοτομία. «Κανονικά θα περιμέναμε την εποχή αυτή να πιάνονται πίσω από τα αφτιά σε κότσο ή σε ένα είδος χοντρής πλεξίδας. Εδώ όμως είναι λυτά και αυτό είναι κάτι που σχετίζεται, προφανώς, με το ότι πρόκειται για δαιμονικά όντα. Με τα λυτά μαλλιά δηλώνεται ίσως το δαιμονικό στοιχείο των σφιγγών», υπογραμμίζει.

Καλλιτέχνης πρώτης κατηγορίας έχει φτιάξει τις σφίγγες

«Τα γλυπτά –Καρυάτιδες και σφίγγες– είναι, από ό,τι βλέπω στις φωτογραφίες, πρώτης ποιότητας. Θα ήθελα να τα δω από κοντά και καθαρισμένα, διότι τα αγάλματα των Καρυατίδων έχουν ιζήματα, στρώματα λευκών επικαθίσεων. Στο μέλλον θα μπορέσουμε να τα αξιολογήσουμε πιο σωστά», συμπληρώνει η κυρία Στεφανίδου-Τιβερίου και προσθέτει:

«Το κεφάλι της σφίγγας πάντως σώζεται καλύτερα από ό,τι των Καρυατίδων. Ποιοτικά όλα τα γλυπτά φαίνεται να είναι ανώτερα από το ψηφιδωτό της Περσεφόνης. Ο καλλιτέχνης που έχει φτιάξει τις σφίγγες είναι καλλιτέχνης πρώτης κατηγορίας. Τοποθετώ χρονικά το γλυπτό της σφίγγας στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα μετά το 330-320 π.Χ. Δεν νομίζω πάντως ότι μπορεί να κατεβεί στον 3ο αιώνα π.Χ.».

Περιγράφει, δε, ως εξής αυτό που κάποιος μη ειδικός, βλέποντας τη γυναικεία μορφή της σφίγγας, θα ονόμαζε... εκφραστικότητα: «Το κεφάλι της σφίγγας έχει ωραίες λεπτομέρειες στα μάτια και στα μαλλιά. Το ιδεαλιστικό της πρόσωπο έχει πλούσιο πλαστικό κυματισμό. Ο κυματισμός της σάρκας και της επιδερμίδας δημιουργεί την εντύπωση της “εκφραστικότητας”, αλλά στην πραγματικότητα το χαρακτηριστικό αυτό σχετίζεται με την ποιότητα της πλαστικής φόρμας. Η σάρκα δεν είναι λεία, αλλά κινημένη, το πιγούνι είναι στρογγυλό και τα μάγουλα εύσαρκα», αποφαίνεται.

Στα πρότυπα της τέχνης του Πραξιτέλη

Σε αυτή την εποχή δεν έχουμε πολλά παραδείγματα σφιγγών και γι’ αυτό δεν μπορεί να βρει κανείς εύκολα ακριβή παράλληλα, αναφέρει στη συνέχεια. Κυρίως, συναντώνται στην αρχαϊκή εποχή, όπως στις επιτύμβιες στήλες της Αττικής και αλλού.

Παράλληλα, κεφαλές με όμοια χαρακτηριστικά και κόμμωση συνδέονται με αγάλματα γυναικείων θεοτήτων ή θνητών γυναικών, απαντούν π.χ. σε δημιουργίες, όπως η Κνιδία Αφροδίτη και άλλες που είναι κοντά ή ακολουθούν την πραξιτελική παραγωγή.

Τα πραξιτελικά χαρακτηριστικά της κεφαλής «δεν μας ξαφνιάζουν επειδή η τέχνη του Πραξιτέλη επηρεάζει όλη την ελληνική τέχνη, όχι μόνο της Αθήνας». Επιπλέον, η αττική τέχνη έχει γίνει οικουμενική στον 4ο αι. π.Χ. και στη Μακεδονία «δούλεψαν χωρίς αμφιβολία καλλιτέχνες από την Αθήνα. Δεν είναι κάτι περίεργο, ότι η τέχνη στη Μακεδονία, την εποχή αυτή, είναι κοντά στα αττικά πρότυπα».

Όσο για επιρροές από την Ανατολή σχετικά με τη σφίγγα της Αμφίπολης σημειώνει τα εξής: «Τα τερατόμορφα όντα, τον 7ο αιώνα π.Χ., ήρθαν από την Ανατολή, αλλά ενσωματώθηκαν στην ελληνική τέχνη και χρησιμοποιούνται συνεχώς. Τον 4ο π.Χ. αιώνα, είμαστε πολύ μακριά, πλέον, από τις άμεσες ανατολικές επιδράσεις, οι οποίες έχουν ενσωματωθεί στους καλλιτεχνικούς τύπους της ελληνικής τέχνης».

ΠΗΓΗ