Π. Ασημακοπούλου Ατζακά

Με «κατάπληξη και αληθινό θαυμασμό» αντίκρισε, έστω και από τις «κακές φωτογραφίες του διαδικτύου», όπως τις χαρακτήρισε, η καθηγήτρια κ. Ασημακοπούλου - Ατζακά το ψηφιδωτό δάπεδο της Αμφίπολης. Μιλά για τα «φωτεινά χρώματα, την προσπάθεια απόδοσης πλαστικότητας, την έντονη κίνηση, τη ζωντάνια στις μορφές», αναρωτιέται για «το γαλάζιο μάτι του αλόγου» και χαρακτηρίζει την παράσταση «υψηλή τέχνη που δέχεται επιδράσεις από τη ζωγραφική».

Ποια είναι η τεχνική του βοτσαλωτού ψηφιδωτού; Τι γνωρίζουμε για τους ψηφοθέτες της εποχής; Υπέγραφαν τα έργα τους; Πού εντάσσεται χρονολογικά η παράσταση; Ποιό είναι το πρώτο ψηφιδωτό μακεδονικού τάφου που είδε το φως στον λόφο Καστά; 

Η πρώτη αντίδραση

«Κατάπληξη και αληθινός θαυμασμός, μαζί με τη σφοδρή επιθυμία να εξετάσω το εύρημα στην παραμικρή του λεπτομέρεια, με πρώτη προτεραιότητα την τεχνική του. Για πολλή ώρα αναζητούσα με έναν μεγεθυντικό φακό στις κακές φωτογραφίες του διαδικτύου, κάποιο στοιχείο που θα ανέτρεπε την πρώτη εκτίμησή μου, ότι με το εύρημα αυτό δινόταν απάντηση τουλάχιστον στο ερώτημα σχετικά με τη χρονολόγηση του μνημείου».

Η τεχνική του βοτσαλωτού ψηφιδωτού

«Παρατήρηση πρώτη: Το ψηφιδωτό της Αμφίπολης είναι κατασκευασμένο με την τεχνική του βοτσαλωτού ψηφιδωτού και όχι με την τεχνική που ονομάζουμε opus tessellatum (δηλ. τεχνική της κομμένης ψηφίδας), που εμφανίζεται γύρω στα μέσα του 3ου αι. π.Χ. και αποτελεί τον σημαντικότερο σταθμό στην τέχνη του ψηφιδωτού. Επίσης, αυτό δεν παρουσιάζει κανένα στοιχείο της λεγόμενης «μικτής τεχνικής» (χρήση δηλ. στο ίδιο ψηφιδωτό και φυσικών βοτσάλων και τεχνητών ψηφίδων), την οποία πολλοί ερευνητές θεωρούν ως μεταβατική.

Παρατήρηση δεύτερη: Το ψηφιδωτό της Αμφίπολης χαρακτηρίζεται από υψηλή ποιότητα την οποία δεν συναντούμε μετά τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., παρά το γεγονός ότι και στον αιώνα αυτόν ανήκουν επίσης σπουδαία έργα με την τεχνική του βοτσαλωτού ψηφιδωτού (η τεχνική αυτή παρακμάζει οριστικά στον 2ο αι. π.Χ.)».

Χρονολόγηση: Τελευταία χρόνια 4ου αι. π.Χ.

«Θα έλεγα ότι το εύρημα αυτό αποτελεί ένα ισχυρό τεκμήριο για το ζήτημα της χρονολόγησης. Νομίζω, ότι το ψηφιδωτό της Αμφίπολης εντάσσεται με ασφάλεια στο καλλιτεχνικό περιβάλλον των τελευταίων χρόνων του 4ου αι. π.Χ., το ίδιο στο οποίο φιλοτεχνήθηκαν τα γνωστά ψηφιδωτά δάπεδα των οικιών της Πέλλας.

Σε σχέση με τα προγενέστερα ψηφιδωτά του ελλαδικού χώρου (τα γνωστότερα προέρχονται από την Κόρινθο, την Όλυνθο, τη Σικυώνα, τα Μέγαρα και την Ερέτρια και χρονολογούνται ανάμεσα στα τέλη του 5ου και στο α΄ μισό του 4ου αι.), τα βοτσαλωτά ψηφιδωτά της Πέλλας εμφανίζουν σημαντικές αλλαγές: μεγαλύτερη πλαστικότητα στην απόδοση των μορφών, περισσότερα και φωτεινότερα χρώματα, προσπάθεια για απόδοση φωτοσκιάσεων, επιδίωξη ζωγραφικού αποτελέσματος -χαρακτηριστικά που παρατηρούνται και στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης. Είναι έργο υψηλής τέχνης που δέχεται επιδράσεις από τη ζωγραφική».

Το γαλάζιο μάτι του αλόγου

«Μια ακόμη σημαντική καινοτομία που παρατηρείται στα ψηφιδωτά της Πέλλας είναι ότι οι ψηφοθέτες πειραματίζονται με διάφορα τεχνητώς κομμένα υλικά, με σκοπό να περιορίσουν την ασυνέχεια του φυσικού υλικού (το βότσαλο αναγκαστικά αφήνει χάσμα στους αρμούς) και να αποδώσουν καλύτερα τα περιγράμματα και τις λεπτομέρειες. Πρέπει να δω το ψηφιδωτό της Αμφίπολης από κοντά, για να μπορώ να είμαι βέβαιη αν και εκεί υπάρχει, έστω σε μικρή κλίμακα, αυτό το στοιχείο (μου μένει π.χ. απορία για το γαλάζιο μάτι του ενός αλόγου).

Θα προσθέσω ότι και το πλαίσιο του ψηφιδωτού της Αμφίπολης με τον μαίανδρο έχει ακριβή παράλληλα σε ψηφιδωτά της Πέλλας και άλλων ελλαδικών περιοχών που χρονολογούνται προς τα τέλη του 4ου αι. π.Χ.».

Ψηφιδωτά μακεδονικών τάφων: Τι γνωρίζαμε

«Τα ψηφιδωτά δάπεδα τεσσάρων μακεδονικών τάφων στον χώρο της Μακεδονίας που γνωρίζουμε έως σήμερα δεν έχουν καμιά απολύτως σχέση με το ψηφιδωτό του λόφου Καστά. Πρόκειται για δάπεδα κοσμημένα με γεωμετρικά θέματα ή για απλές βοτσαλωτές στρώσεις. Το σημαντικότερο απ' αυτά αποκαλύφθηκε από τον αείμνηστο Δημήτρη Λαζαρίδη, στον ίδιο λόφο Καστά της Αμφίπολης και κοσμείται με σύνθεση συνεχόμενων πολύχρωμων ρόμβων, η οποία επιτυγχάνεται με ζωγραφική επέμβαση πάνω στα βότσαλα».

Πώς δούλευαν οι ψηφοθέτες της εποχής;

«Δυστυχώς, δεν υπάρχουν στοιχεία από κείμενα ή επιγραφές για την εργασία της ψήφωσης κατά την εποχή αυτή, πριν δηλαδή από τη μετάβαση στην τεχνική της κομμένης ψηφίδας. Διαθέτουμε μόνον το όνομα ενός ψηφοθέτη, ο οποίος υπογράφει το γνωστό ψηφιδωτό του κυνηγιού της ελάφου, που κοσμούσε τον ανδρώνα της λεγόμενης οικίας της Αρπαγής της Ελένης στην Πέλλα («Γνώσις επόησεν»). Σε ένα ακόμη ψηφιδωτό της ίδιας εποχής από την Αθήνα υπήρχε το όνομα του ψηφοθέτη, από το οποίο όμως δυστυχώς σώθηκε μόνον η κατάληξη.

Έτσι, οι παρατηρήσεις που μπορεί να κάνει κανείς αντλούνται από τα ίδια τα έργα, και το πρώτο που θα πρέπει να επισημάνουμε είναι οι δυσκολίες που οι ψηφοθέτες είχαν να αντιμετωπίσουν δουλεύοντας με ένα φυσικό υλικό (το βότσαλο), το οποίο, μην έχοντας γωνίες και ευθείες πλευρές, όπως η τεχνητή ψηφίδα, δημιουργούσε προβλήματα στην απόδοση των εικονιστικών κυρίως παραστάσεων. Όσο εξελισσόταν η τέχνη της ψήφωσης, τόσο οι δυσκολίες μεγάλωναν, με αποτέλεσμα οι ψηφοθέτες να αναζητούν καινοτόμες λύσεις, όπως οι ψηφοθέτες της Πέλλας, που αναφέραμε παραπάνω. Εξάλλου, το «πέρασμα» στην τεχνική της κομμένης ψηφίδας οφειλόταν στο ότι, στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, το βοτσαλωτό ψηφιδωτό εξάντλησε τις δυνατότητές του, έχοντας φτάσει στο κορυφαίο σημείο της ακμής του στα τελευταία χρόνια του 4ου αι. π.Χ.»

«Τυπική» Αρπαγή Περσεφόνης ή, όχι;

«Το ερώτημα δεν είναι δυνατόν να απαντηθεί με βεβαιότητα, πριν αποκαλυφθεί ολόκληρη η παράσταση. Η πρώτη εντύπωση είναι ότι πρόκειται για τον νεκρό που οδηγείται από τον Ψυχοπομπό Ερμή στον Κάτω Κόσμο, προσεκτικότερη όμως παρατήρηση, όπως η έντονη κίνηση των μορφών και η έκφραση του προσώπου του γενειοφόρου άνδρα, όπως και η σύγκριση με την προγενέστερη τοιχογραφία του τάφου της Περσεφόνης στη Βεργίνα, κάνουν πιθανότερη την υπόθεση ότι πρόκειται μάλλον για μυθολογική παράσταση, συγκεκριμένα για την Αρπαγή της Περσεφόνης. Αναφορικά, όμως, με την ερμηνεία της παράστασης, η γνώμη μου είναι ότι δεν πρέπει να προτρέχει κανείς, αφού η απάντηση δεν θα αργήσει να δοθεί, πολύ σύντομα υποθέτω, από τη συνέχιση της ανασκαφής».

ΠΗΓΗ

Εκτός από τον άνθρωπο που παράγγειλε και χρηματοδότησε το μνημείο, τον ή τους νεκρούς στους οποίους αφιερώθηκε, εκτός από τον αρχιτέκτονα που ανέλαβε να σχεδιάσει και να επιβλέψει την κατασκευή του γιγαντιαίου Τύμβου, υπάρχει πλέον και ο καλλιτέχνης, στον οποίον οφείλεται το εκπληκτικής τέχνης και τεχνικής ψηφιδωτό του δεύτερου θαλάμου.

Μολονότι αποτελούσε μάλλον εξαίρεση, παρά κανόνα, τα ψηφιδωτά περιελάμβαναν ενίοτε την υπογραφή του δημιουργού τους. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτού του «αυτογράφου», είναι η επιγραφή «Ηφαιστίων Εποίει», η οποία διακρίνεται σε ψηφιδωτό του β' τετάρτου του 2ου π.Χ. αιώνα. Βρέθηκε πολύ μακριά από την Αμφίπολη, στο Πέργαμον της Μικράς Ασίας και φυσικά αναφέρεται σε έναν ψηφοθέτη (τεχνίτη) Ηφαιστίωνα και όχι στον επιστήθιο συνοδοιπόρο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ωστόσο, η συνωνυμία μοιάζει με ειρωνία της ιστορίας, εφόσον μία από τις πιο εύλογες υποθέσεις για τον νεκρό του Τύμβου Καστά είναι ο Ηφαιστίων.

Η ομότιμη καθηγήτρια Αρχαιολογίας κα Γιώτα Ατζακά, στο βιβλίο της «Το Επάγγελμα του Ψηφοθέτη» (εκδ. Άγρα) αναρωτιέται γιατί «η συντριπτική πλειονότητα των ψηφοθετών παραμένει ανώνυμη, γεγονός που δεν είναι δυνατόν να ερμηνευτεί με βεβαιότητα. Θεωρούνταν η τέχνη της ψήφωσης ελάσσονος καλλιτεχνικής σημασίας, και επομένως οι δημιουργοί της αντιμετωπίζονταν κατά κανόνα ως απλοί τεχνίτες, ως χειρώνακτες και όχι ως καλλιτέχνες; Συνέτρεχαν άλλοι λόγοι, που σχετίζονταν με τη βούληση του πελάτη-παραγγελιοδότη, με τη 'γραμμή' του εργαστηρίου ή ακόμη και με την επιθυμία του ίδιου του ψηφοθέτη;»

Το ότι το ψηφιδωτό της Αμφίπολης είναι φτιαγμένο από βότσαλα, λίγο-πολύ στο φυσικό τους σχήμα, οδήγησε στη διάχυτη και σχεδόν απόλυτη βεβαιότητα ότι χρονολογείται περί το τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα. Παρόλ' αυτά, η κα Ατζακά στο σύγγραμμά της «Ψηφιδωτά Δάπεδα» (εκδ. University Studio Press) δεν είναι τόσο κάθετη ως προς την περιοδολόγηση, σημειώνοντας ότι «η τεχνική της κομμένης ψηφίδας εμφανίζεται διαδεδομένη στο χώρο της Μεσογείου μέσα στον 2ο και το πρώτο μισό του 1ου αιώνα π.Χ. Η χρήση της στη συνέχεια γενικεύτηκε και παρέμεινε σε πλήρη ακμή, σε μια συνέχεια χωρίς και κενά και διακοπές, έως το τέλος της όψιμης αρχαιότητας. Το βότσαλο, ως υλικό κατασκευής ψηφιδωτών δαπέδων, δεν εξαφανίστηκε εντελώς μετά από την επικράτηση της νέας τεχνικής».

Όπως εξηγεί η κα Ατζακά, για αυτή την παράταση ζωής του βοτσαλωτού ψηφιδωτού, οι λόγοι ήταν κυρίως πρακτικοί: «Ως αποκλειστικό υλικό ή σε συνδυασμό με τεχνητές ψηφίδες, το βότσαλο συναντάται σε όλη τη διάρκεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου και της όψιμης αρχαιότητας, πολύ σποραδικά και κυρίως σε περιοχές που το διέθεταν άφθονο λόγω της θέσης τους δίπλα σε θάλασσα ή σε ποτάμια. Στις περιπτώσεις αυτές δεν πρόκειται ασφαλώς για επιλογή που οφείλεται σε συγκεκριμένους αισθητικούς ή άλλους λόγους, αλλά για μια εύκολη και ανέξοδη λύση».

Η Αμφίπολη ήταν, ακριβώς, δίπλα σε ένα μεγάλο ποτάμι όπου η αφθονία βοτσάλων είναι δεδομένη. Εξίσου δεδομένη όμως είναι και η διάθεση εκείνου που παράγγειλε την ανέγερση του Τύμβου να επιδείξει τον πλούτο του και άρα μοιάζει απίθανο να επελέγη η βοτσαλωτή τεχνική για το μεγαλειώδες ψηφιδωτό προκειμένου να περιοριστεί το κόστος. Επομένως, η εκτίμηση για τη χρονολόγηση του μνημείου στο τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα, δεν φαίνεται να αντικρούεται από την δυναμική επέλαση του ψυχοπομπού Ερμή και του άρματος με τον ημι-αποκεκαλυμμένο προς το παρόν γενειοφόρο άντρα.

Βασίλης Τσακίρογλου

ΠΗΓΗ